Đặc điểm hình thái
Diễn trứng mọc thành cụm thưa, có thân ngầm dạng củ, thân khí sinh cao khoảng 12-13m, đường kính gốc phổ biến 8- 10cm; cá biệt có cây 12-14cm, ngọn cong, hơi rủ, phần rủ dài 1-2m; lóng dài 30-40cm, khi non màu lục nhạt, phủ 1 lớp phấn trắng, khi già màu lục vàng, nhẵn bóng; đốt không phồng, số đốt trên 20, có vòng mo cao 1mm, trên và dưới vòng mo có vòng lông hung cao 0,5-0,8cm, các vòng mo phía gốc có mang rễ dài 2-5mm; mắt nhỏ, hình tròn, đường kính 6-8m. Cây phân cành muộn, đoạn 3-4m dưới thân không mang cành; cành 3, cành giữa to hơn cành bên. Mo thân sớm rụng, khi non màu xanh vàng, khi già màu vàng rơm; bẹ mo hình chuông cân đối, cao 20-25cm, đáy 25-28cm, mép nguyên, đỉnh hẹp 3,5-5cm; đầu bẹ mo lõm, lưng có lông thưa, cứng màu hung đen, ép sát lúc non, tập trung nhiều ở phía gốc, khi già lông rụng bớt, mặt bụng nhẵn và sáng bóng; lá mo hình trứng, ngọn giáo, phẳng, lật ngược, dài 5cm, chỗ rộng nhất 3cm, đáy lá mo 1,6-2cm, mép nháp, đỉnh nhọn, phía đỉnh hơi gấp mép, mặt lưng nhẵn, mặt bụng nháp, có lông tơ mịn, gốc lá mo phía trong có nhiều lông đen dài, cứng; thìa lìa rõ, cao 2-4mm, mép trên không lông, mặt trong nhẵn; tai mo thoái hoá, gần như không có, chỉ còn là một gờ gợn sóng, không lông. Lá hình mác, phiến lá trung bình dài 40cm, rộng 6-8cm, lá rộng nhất 9-12cm, dài 50cm, mặt trên xanh bóng, mặt dưới màu lục nhạt, mang 12-15 gân cấp hai.
Cụm hoa chuỳ trên cành không mang lá; bông nhỏ 2-5 trên mỗi đốt, hình trứng hơi bị ép ở 2 bên, đầu nhọn, kích thước 1-1,5cmx0,6-0,8mm, màu tím sẫm, các mày có phủ lông màu xám bẩn. Nhị 6, bao phấn màu vàng tươi, khi hoa nở có nhị thò ra ngoài. Quả chưa gặp.
Các thông tin khác về thực vật
Trong các tài liệu trước năm 2004, diễn trứng thường mang tên khoa học là Dendrocalamus latiflorus Munro hoặc Sinocalamus latiflorus (Munro) McClure. Năm 2004, trong báo cáo của Lê Viết Lâm, tên khoa học của diễn trứng được định lại là Dendrocalamus sp. vì nhiều đặc điểm của thân (cấu tạo lóng, đốt, mắt thân...); mo lá và hoa diễn trứng không phù hợp với các đặc điểm hình thái của loài Dendrocalamus latiflorus Munro. (Xem bài Mai xanh).
Cũng cần phân biệt diễn trứng với diễn đá, một loài tre thường được trồng cùng với diễn trứng ở các tỉnh vùng Trung Tâm. Khác với diễn trứng, diễn đá có thân to, phân cành thấp, có cành rủ, lá nhỏ và hẹp (30x2,5-3cm) hơn diễn trứng; lá mo to và lật ra ngoài.
Theo những nghiên cứu bước đầu, diễn trứng có thể là loài mới ở Việt Nam. Hiện đang được bổ sung tài liệu để công bố chính thức.
Phân bố
Diễn trứng là cây đặc hữu của miền Bắc Việt Nam, chỉ phân bố ở vùng Đông Bắc. Gặp nhiều ở các tỉnh như: Hà Giang, Tuyên Quang, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Lào Cai, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Bắc Giang và Quảng Ninh dưới dạng cây trồng. Các huyện Đoan Hùng (Phú Thọ) và Hàm Yên (Tuyên Quang) là nơi trồng nhiều diễn trứng nhất. Ở đây có nhiều gia đình trồng vài chục hecta diễn trứng thuần loại.
Chưa gặp diễn trứng ở dạng hoang dã.
Đặc điểm sinh học
Cây thường được trồng ở quanh nhà, chân hoặc sườn đồi có tầng đất sâu dày, thoát nước. Cũng đã gặp diễn trứng trồng trên đất rừng cải tạo bằng phương pháp chặt trắng hay chặt theo băng. Diễn trứng ưa các vùng có điều kiện nhiệt độ trung bình năm: 22-23⁰C, nhiệt độ trung bình lớn nhất: 27-28⁰C, nhiệt độ trung bình thấp nhất: 19-20⁰C; lượng mưa bình quân năm 1.600-4.500mm/năm.
Diễn trứng thường được trồng trên 2 loại đất chủ yếu sau:
- Đất vùng đồi núi, trung du màu đỏ vàng, vàng đỏ, xám vàng, xám đen có độ dày 50-150cm, thành phần cơ giới từ cát pha, thịt nhẹ đến trung bình, độ đốc dưới 18⁰; độ cao từ 150-300m trên mặt biển.
- Đất phù sa, bồi tụ vên sông suối, màu đen hoặc xám đen, tầng đất dày, thoát nước.
Cây mọc nhanh, sau 4 năm đã có thể khai thác và thường cho sản lượng cao.
Mùa măng tháng 5-8, tập trung nhất tháng 6-7.
Công dụng
Diễn trứng là loài tre quen thuộc với người dân vùng Đông Bắc Việt Nam; thường được dùng làm vật liệu xây dựng như: làm nhà, cầu phao... và các đồ đạc gia đình như bàn ghế, chiếu, mành. Chiếu và mành làm từ diễn trứng được nhiều người ưa thích, vì mặt bóng đẹp, đốt không nổi.
Diễn trứng là loại nguyên liệu tốt trong công nghiệp giấy, sợi.
Măng diễn trứng ở dạng tươi hoặc phơi khô là loại thức ăn được nhiều người ưa thích. Gần đây lá diễn trứng được sấy khô và xuất khẩu sang Đài Loan và Hàn Quốc rất nhiều để thay giấy gói bọc thực phẩm. Lá diễn trứng được đánh giá là có chất lượng cao nhất so với các loại lá tre cũng như lá của các loài Lúa khác. Kích thước lá lớn, lá mỏng, nhẹ, bền, 2 bên mép không có gai sắc, khi khô màu trắng bạc, lá khô ngâm nước lại có màu xanh lục của lá tươi.
Diễn trững cũng được dùng làm cây cải tạo rừng, cây chắn gió cho các vườn cây ăn quả và cây nông nghiệp.
Thân diễn trứng có hàm lượng cellulose đạt 55,32%, lignin 25,69%, pentosan 21,08%; chiều dài sợi 2,89mm, chiều rộng 14mm, rất thích hợp để làm nguyên liệu giấy, sợi.
Trọng lượng thân cây tươi:
- Phổ biến: cây có đường kính 8-10cm, trọng lượng 20-30kg/cây.
- Trung bình lớn: cây có đường kính 10-12cm; trọng lượng 30-40kg/cây.
- Cá biệt: Cây có đường kính 13-14cm; trọng lượng 50-60kg/cây.
Kỹ thuật nhân giống, gây trồng
Nhân giống:
Có thể trồng diễn trứng bằng các hom giống từ gốc, cành hoặc thân.
Giống cần lấy ở cây mẹ 8-16 tháng tuổi, nếu là gốc hoặc chét có ít nhất có 1 chồi ngủ tốt, không bị dập nát, có thể đem trồng ngay không cần qua ươm. Nếu là hom thân phải có 2 lóng, 3 mắt và cần ươm tại vườn. Khi mọc thành cây con có đủ rễ, cành, lá mới đem đi trồng.
Nhân dân huyện Đoan Hùng (tỉnh Phú Thọ) thường trồng bằng các hom giống gốc: Chọn cây 12-13 tháng tuổi, đường kính 6-8cm, dùng thuổng hoặc xà beng đào lấy phần thân ngầm kèm một đoạn thân tre khí sinh 3-5 lóng.
Kỹ thuật trồng:
- Vùng trồng diễn trứng: Toàn vùng Đông Bắc có thể trồng diễn trứng ở các nơicó độ cao 100-400m. Lượng mưa càng cao càng tốt. Vùng trồng phục vụ nguyên liệu cho nhà máy giấy Bãi Bằng (Phú Thọ), tốt nhất là các huyện: Đoan Hùng (Phú Thọ), Lập Thạch (Vĩnh Phúc), Yên Sơn, Sơn Dương, Hàm Yên, Chiêm Hoá (Tuyên Quang). Các vùng khác có thể trồng là: Lào Cai, Yên Bái, Bắc Kạn, Thái Nguyên và Quảng Ninh.
- Đất trồng: Chọn nơi có đất màu vàng đỏ, xám vàng, xám đen...; độ dày tầng đất 50-100cm; chất đất thịt nhẹ đến trung bình hoặc đất pha cát, ẩm; tỷ lệ đá lẫn ít hơn 15-20%; địa hình chân và sườn đồi; độ dốc 10-20⁰. Không trồng nơi đất mỏng dưới 50cm và độ dốc trên 20⁰.
- Thời vụ trồng: Có 2 vụ trồng
            + Vụ chính: trồng vào mùa xuân (tháng 2-3); tỷ lệ sống cao: 80-95%
            + Vụ phụ: trồng vào mùa thu (tháng 8-9); tỷ lệ sống thấp, dưới: 80%
Kỹ thuật trồng: Phải đào hố trước khi trồng 1 tháng, kích thước hố, dài 50cm, rộng 50cm, sâu 40-45cm; cự ly hố 5-7m. Khi trồng, moi đất trong hố, đặt hom giống nghiêng một góc 45-60⁰ rồi lấp đất, giậm thật chặt. Lần lấp sau cùng chỉ dận nhẹ rồi phủ cỏ rác lên trên để giữ ẩm. Cách trồng này đạt tỷ lệ sống trên 90%.
- Chăm sóc: Cần thực hiện chăm sóc trong 4 năm đầu, mỗi năm 2 lần: lần thứ nhất vào tháng 2-3; lần thứ hai vào tháng 9-10. Riêng năm đầu việc chăm sóc chậm hơn, vào tháng 5-6 nếu trồng vụ chính hoặc chỉ chăm sóc một lần nếu trồng vụ phụ. Biện pháp chăm sóc chủ yếu là xới cỏ xâm lấn với bề rộng 1m quanh gốc cây. Cần giữ lại và bảo vệ lớp thảm tươi, cây bụi và những cây tái sinh lá rộng khác để phù trợ cho cây trồng.
Từ năm thứ tư đến năm thứ 7, hàng năm cần chặt vệ sinh những thân tre từ tuổi 4 trở lên để tận dụng làm nguyên liệu giấy và các công việc khác. Muốn bụi diễn phát triển tốt, khi chăm sóc hàng năm có thể dùng bùn ao hoai hoặc đất màu bón cho mỗi gốc cây. Tránh đào bới sâu quanh búi diễn vì sẽ làm đứt rễ và ảnh hưởng đến thân ngầm của cây.
Khai thác, chế biến và bảo quản
Sau khi trồng 4-5 năm, búi diễn sẽ đạt 15-40 cây, có thể bắt đầu khai thác. Thường khai thác theo 3 cách:
Cách 1: Theo định kỳ 4 năm chặt 1 lần. Cách này tốt nhất, đảm bảo cho búi diễn có thời gian nghỉ để sinh trưởng liên tục, kích thước thân không bị thoái hoá.
Cách 2: Theo định kỳ 3 năm chặt 1 lần. Chặt toàn bộ cây trên 3 tuổi. Cách này được nhiều nơi áp dụng nhất.
Cách 3: Theo định kỳ mỗi năm khai thác 1 lần. Cách này không tốt, vì hàng năm liên tục tác động vào búi diễn. Theo kinh nghiệm nhân dân, khai thác theo cách này, nếu không được chăm sóc, bón phân tốt, đường kính bình quân của các cây trong búi sẽ nhỏ dần.
Kỹ thuật chặt: Theo kinh nghiệm nhân dân, tốt nhất là chặt toàn bộ cây tuổi 4 và 1 phần cây tuổi 3. Qui cách chặt: gốc chặt cao 15-20cm.
Một năm có thể khai thác 2.000-5.000cây diễn trứng/ha (mỗi bụi 5-7 cây). Năng suất bình quan hàng năm là 6 tấn thân tươi/ha.
- Khai thác măng: Nhân dân thường khai thác toàn bộ măng cuối vụ để ăn, còn măng ra đợt đầu và giữa vụ thường để cho chúng phát triển thành cây.
Nếu kinh doanh diễn lấy lá, có thể chặt bớt ngọn các cây non (dưới 1 tuổi) để cây phát triển cành ở độ cao vừa phải, dễ thu hái và cây có nhiều lá non với kích thước lớn.
Giá trị kinh tế, khoa học và bảo tồn
Diễn trứng là loài tre đặc hữu của Việt Nam. Đây là loài tre có nhiều tác dụng, đặc biệt có thân thẳng, nhẵn, đốt không lồi, thích hợp với việc chế biến hàng thủ công mỹ nghệ. Gần đây diễn trứng cung cấp chủ yếu lá sấy khô để xuất khẩu và đã mang lại thu nhập đáng kể cho người dân địa phương. Cần nghiên cứu để có kế hoạch bảo vệ và phát triển loài tre quí này. Đặc biệt chú ý nghiên cứu khâu chọn giống và kỹ thuật trồng trọt.
Tài liệu tham khảo
Hoàng Hoè (Chủ biên) (1994). Kỹ thuật trồng một số loài cây rừng. Tr.201-204. Nxb Nông Nghiệp - Hà Nội; 2. Lê Viết Lâm (2005). Điều tra bổ sung thành phần loài, một số đặc điểm sinh thái các loài tre chủ yếu ở Việt Nam, Đề tài cấp Bộ; 3. Nguyễn Thị Phi Anh (1966). Bước đầu nghiên cứu về đặc tính sinh vật học và kỹ thuật gây trồng, khai thác cây diễn trứng, Báo cáo tổng kết nghiên cứu Lâm trường Cầu hai (cũ); 4. Ngô Quang Đê và cộng sự (1994). Gây trồng tre trúc. Nxb Nông Nghiệp; 5. Vũ Văn Dũng (1991). Các loài tre nứa ở Việt Nam, Tóm tắt một số công trình nghiên cứu 30 năm điều tra quy hoạch rừng, Viện điều tra quy hoạch rừng. (Tài liệu lưu hành nội bộ).