Cây Chè Vằng
Tên khoa học: Jasminum subtriplinerve Blume, 1850
Tên khác: Cây vằng, vằng là nhỏ, vằng sẻ, râm leo, râm ri, râm trắng, lài 3 gân.
Họ: Nhài – Oleaceae
1. Đặc điêm hình thái
Cây bụi, có cành và thân vươn dài như dạng dây leo, vỏ nhẵn, màu xanh. Lá mọc đối, hình bầu dục – mũi mác, gốc tròn, đầu thuôn thành mũi nhọn, hai mặt nhẵn, gần như cùng màu, mặt trên bóng, 3 gân tỏa từ gốc, những lá gần cụm hoa nhỏ dần trông như những lá bắc.
Cụm hoa mọc thành chùy ở đầu cành và kẽ lá. Hoa 7 – 9, màu trắng, thơm dễ chịu; lá bắc hình dùi; đài có ống ngắn, 8 – 10 thùy rất hẹp, nhọn; tràng có ống dài phình lên ở đầu, 8 – 10 cánh hoa hẹp; nhị đính ở họng tràng; bầu hình trứng.
Quả mọng, màu đen khi chín.
2. Đặc điểm sinh thái
Chè vằng là cây ưa ẩm, ưa sáng và có thể hơi chịu bóng khi còn nhỏ. Cây thường mọc lẫn trong các lùm bụi ở ven đồi, rừng thứ sinh, bờ nương rẫy hoặc quanh làng (vùng đồng bằng). Hàng năm, cây ra hoa nhiều vào tháng 3 – 4, quả chín vào cuối mùa hè hoặc đầu mùa thu. Tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt và mọc chồi từ phần còn lại sau khi bị chặt.
Thông tin khác về thực vật
Chi Jasminum L. là một chi lớn, ở Việt Nam có tới 30 loài, 8 loài trong số đó được làm thuốc. Ngoại trừ cây hoa nhài, 7 loài còn lại đều thuộc nhóm cây bụi có cành vươn dài hoặc dây leo và đều có tên gọi chung là “vằng” hay “chè vằng”. Nhóm “chè vằng” có hình thái bên ngoài tương đối giống nhau, hoa màu trắng và có công dụng làm thuốc tương tự: Jasminum lanceolatum Roxb., J. multoflorum (Burm.f.) Andr., J. nervosum Lour., J. longisetum Gagnep…
3. Phân bố
Việt Nam:
Phân bố rải rác khắp các vùng núi thấp và trung du; đôi khi thấy ở cả đồng bằng, chủ yếu từ Hà Tĩnh trở ra: Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hóa, Ninh Bình, Hà Nam, Hòa Bình, Hà Tây, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Thái Nguyên, Cao Bằng, Bắc Giang, Hải Dương, Quảng Ninh…
Thế giới:
Trung Quốc (Nam Trung Quốc, Đảo Hải Nam), Lào…
4. Bộ phận dùng, công dụng
Bộ phận dùng:
Toàn bộ phần cành mang lá, đôi khi lấy cả thân và cành không còn lá; phơi hay sấy khô.
Thành phần hóa học:
Lá chè vằng có các hợp chất alcaloid, flavonoid, nhựa…
Công dụng:
Chè vằng được sử dụng theo kinh nghiệm của nhân dân, làm thuốc điều hòa kinh nguyệt, viêm tử cung, với liều dùng 20 – 30 g / ngày, sắc uống. Phối hợp với các cây thuốc khác để chữa thấp khớp, làm trà uống ngày mồng 5 tháng 5 có tác dụng thanh nhiệt, kích thích tiêu hóa.
Ngoài ra, phụ nữ sau khi sinh cũng thường nấu lá chè vằng uống thay nước nhằm phục hồi sức khỏe.
5. Kỹ thuật nhân giống và gieo trồng
Chè vằng chưa được trồng, nhưng qua thực nghiệm có thể trồng bằng hạt cũng như từ các nhánh cây tách ra từ gốc, hoặc lấy phần gốc (còn rễ) sau khi đã thu hái dược liệu. Ngoài ra, cũng có thể gieo trồng từ hạt.
6. Khai thác, chế biến và bảo quản
Cành mang lá thu vào mùa hè hay mùa thu. Băm nhỏ, rửa sạch, phơi hay sấy khô. Có nơi sao qua trước khi sắc uống.
Bảo quản nơi khô ráo và mát.
7. Giá trị kinh tế, khoa học, thị trường và bảo tồn
Chè vằng là cây thuốc nam thông thường, được sử dụng rộng rãi trong nhân dân, nhất là ở các tỉnh Miền Trung.
Tại đảo Cù Lao Chàm, người dân thu hái từ một loài chè vằng khác sẵn có ở đây. Giá bán ra tại chỗ từ 50.000 đến 70.000 đồng / 1 bao nhỏ khoảng 10 kg khô.
Nguồn chè vằng ở Việt Nam tương đối phong phú. Với cách thu hái chỉ cắt cành vẫn đảm bảo cho cây tiếp tục tái sinh.
8. Tài liệu tham khảo
Tên khoa học Rauvolfia verticillata (Lour.) Baill., 1888
HọTrúc đào - Apocynaceae
Bộ -
Nhóm loài cây LSNGCây thuốc
Phân bốLạng Sơn, Nghệ An
Mô tảTên khoa học: Rauvolfia verticillata (Lour.) Baill., 1888 Tên đồng nghĩa: Rauvolfia chinensis (Hance) Hemsl., 1889 Tên khác: Ba gạc lá vòng, tích tiên (vùng Ba Vì - Hà Tây); sam tô, lạc toọc (Tày); cơn đồ (Mường), la phu mộc Họ: Trúc đào - Apocynacea
Tên khoa học Lilium brownii F. E. Brown var. viridulum Baker, 1885
HọLoa kèn - Liliaceae
Bộ -
Nhóm loài cây LSNGCây thuốc
Phân bốLào Cai (huyện Sa Pa, Bát Xát); Lai Châu (Phong Thổ, Than Uyên, Sìn Hồ); Hà Giang (Quản Bạ, Yên Minh, Đồng Văn, Mèo Vạc); Cao Bằng (Đèo Gió); Yên Bái, Kon Tum
Mô tảTên khoa học: Lilium brownii F. E. Brown var. viridulum Baker, 1885 Tên đồng nghĩa: Lilium brownii var. colchesteri Wils. ex Stapf., 1921 Tên khác: Tỏi rừng, tỏi trời; khẻo ma, sluôn phạ (Tày); kíp pá (Thái); cà ngái dòi (Dao); Brown's lily (Anh) Họ:
Tên khoa học Stemona tuberosa Lour., 1790
HọBách bộ - Stemonaceae
Bộ -
Nhóm loài cây LSNGCây thuốc
Phân bốTuyên Quang, Yên Bái, Hòa Bình, Thái Nguyên, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Bình, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Phú Yên, Khánh Hòa, Kon Tum, Gia Lai, Lâm Đồng
Mô tảTên khoa học: Stemona tuberosa Lour., 1790 Tên khác: Củ ba mươi, dây đẹt ác; slam slip lạc, mằn sòi (Tày); bẳn sam sip (Thái); pê chầu chàng (H'Mông); mùa sấy dòi (Dao); hơ ling (Ba Na) Họ: Bách bộ - Stemonaceae 1. Đặc điểm hình thái Dây leo bằng thâ
Tên khoa học Cibotium barometz (L.) J. Smith, 1842
HọCẩu tích - Dicksoniaceae
Bộ -
Nhóm loài cây LSNGCây thuốc
Phân bốKon Tum (huyện Đắk Glei, Đắk Tô, Kon Plông), Gia Lai (K’ Bang), Đắk Lắk (Krông Bông), Lâm Đồng (Lạc Dương, Lâm Hà, Bảo Hà), Lai Châu (Phong Thổ, Than Uyên, Sìn Hồ), Điện Biên (Tuần Giáo, Tủa Chùa), Sơn La (Mường La, Sông Mã,
Mô tảTên khoa học: Cibotium barometz (L.) J. Smith, 1842 Tên đồng nghĩa: Podipodium barometz L., 1753 Tên khác : Cây lông culi, cây lông khỉ, cù liền, cù lần, kim mao; cút báng (Tày); co cút pá (Thái); nhài cù viằng (Dao); đạng pàm (K'Ho); Golden moss (An
